Obowiązek szczepień ochronnych dla dzieci i młodzieży nakłada ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia (MZ), w którym określono m.in. wykaz chorób zakaźnych objętych obowiązkiem szczepień ochronnych, osoby lub grupy osób obowiązane do poddawania się takim szczepieniom (dzieci i młodzież do 19. roku życia) oraz schemat ich przeprowadzania. Szczepienia te są realizowane zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO), co roku aktualizowanym przez Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS). GIS w wydawanym corocznie komunikacie doprecyzowuje termin wymagalności obowiązkowych szczepień i liczbę dawek poszczególnych szczepionek. 

W Polsce obowiązek szczepień ochronnych ze względu na wiek, według danych GUS, obejmuje około 7,5 mln dzieci i młodzieży. W ostatnich latach liczba odmów szczepień wzrosła z ok. 40 tys. w 2018 roku do ponad 87 tys. w 2023 roku. Pogłębiająca się nieufność wobec szczepień skłoniła Krajowego Konsultanta ds. Epidemiologii do wystosowania apelu o działania edukacyjne skierowane do rodziców. Brak rzetelnych kampanii informacyjnych, które mogłyby wyjaśnić korzyści z ochrony szczepiennej, budzi obawy, że dalszy wzrost odmów szczepień może doprowadzić do wybuchu epidemii groźnych dla życia chorób. 

Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła kontrolę w Głównym Inspektoracie Sanitarnym, dziesięciu Powiatowych Stacjach Sanitarno-Epidemiologicznych (PSSE) i dwudziestu POZ z terenu województw: łódzkiego, opolskiego, podkarpackiego, pomorskiego i warmińsko-mazurskiego.

Najwyższa Izba Kontroli (NIK) stwierdziła poważne zaniedbania w realizacji obowiązku szczepień ochronnych dzieci i młodzieży, co zwiększa ryzyko wystąpienia chorób zakaźnych. Pomimo jasno określonych zadań Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS) i placówek podstawowej opieki zdrowotnej (POZ), poziom wyszczepialności w Polsce nie osiągnął rekomendowanych przez WHO 90-95%. 

Kluczowe problemy:

1. Niewystarczający nadzór i opóźnienia administracyjne
Główny Inspektorat Sanitarny (GIS) ograniczał się do zbierania danych, bez ich analizy i wyciągania wniosków. Powiatowe Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne (PSSE) nie podejmowały skutecznych działań egzekwujących obowiązek szczepień, co często powodowało opóźnienia administracyjne sięgające nawet 600 dni.

2. Nierzetelne raportowanie danych
PSSE i POZ wykazywały liczne błędy w raportowaniu, w tym niekompletne dane i brak jednolitości w definiowaniu odmów szczepień. Wykryto przypadki, gdy 469 dzieci niezgłoszonych przez POZ do PSSE pozostało bez wymaganych szczepień.

3. Brak systemu monitorowania i skutecznych narzędzi cyfrowych
Monitorowanie szczepień opierało się na papierowej dokumentacji, co powodowało błędy i utrudniało kontrolę. Propozycje GIS dotyczące wprowadzenia elektronicznej karty szczepień nie zostały wdrożone.

4. Ograniczone działania edukacyjne i promocyjne
Kampanie edukacyjne były niewystarczające, ograniczając się do ulotek i plakatów. Pandemia COVID-19 oraz brak szerokich krajowych inicjatyw edukacyjnych przyczyniły się do spadku zaufania do szczepień.

Ustalenia kontroli Najwyższej Izby Kontroli wskazują na poważne problemy z realizacją obowiązku szczepień ochronnych dzieci i młodzieży. Mimo jasno określonych zadań Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS), związanych z nadzorem nad wykonaniem tego ustawowego obowiązku oraz zadaniami w zakresie profilaktyki, wzrosła liczba odmów szczepień, a skontrolowane organy PIS oraz placówki podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) nie zapewniły odpowiedniego poziomu wyszczepienia. Zaniedbania w wykonywaniu obowiązków, opóźnione działania administracyjne oraz nieskuteczne przedsięwzięcia edukacyjne wpływają na podniesienie poziomu zagrożenia dla zdrowia publicznego. W konsekwencji mogą prowadzić do odrodzenia chorób zakaźnych, którym te szczepienia mają zapobiegać i które były dotąd pod kontrolą.

NIK przedłożyła następujące wnioski pokontrolne:

Do Ministra Zdrowia o:

1. Podjęcie działań mających na celu podniesienie poziomu wyszczepienia dzieci i młodzieży, co pozwoli zwiększyć odporność populacyjną.

2. Zapewnienie bieżącego monitorowania rzeczywistego poziomu wyszczepienia w ramach szczepień obowiązkowych.

3. Informatyzację dokumentowania obowiązkowych szczepień ochronnych w celu skutecznego monitorowania ich realizacji.

4. Spójność działań organów PIS, by zapewnić efektywność w realizacji szczepień, zgodnie z wymogami prawa.

Do Głównego Inspektora Sanitarnego o:

1. Skuteczne realizowanie ustawowego obowiązku nadzoru nad organami PIS w zakresie szczepień obowiązkowych dzieci i młodzieży.

2. Zapewnienie jednolitego podejścia do sporządzania sprawozdań dotyczących szczepień obowiązkowych przez organy PIS.

3. Podejmowanie szeroko zakrojonych działań edukacyjnych, dotyczących promocji obowiązkowych szczepień dzieci i młodzieży, zgodnie z przepisami  ustawy o PIS.

4. Opracowywanie programów i planów zapobiegania oraz zwalczania chorób zakaźnych, zgodnie z wymaganiami prawa.

Do Państwowych Powiatowych Inspektorów Sanitarnych o:

1. Skuteczne realizowanie ustawowego obowiązku nadzoru nad szczepieniami obowiązkowymi dzieci i młodzieży, w tym:

◦ wyegzekwowanie obowiązku zaszczepienia;

◦ rzetelne przeprowadzanie kontroli w POZ i weryfikowanie sprawozdań;

◦ raportowanie rzeczywistych danych o stanie wyszczepienia do WSSE.

2. Zwiększenie działalności oświatowo-zdrowotnej, mającej na celu promocję obowiązkowych szczepień dzieci i młodzieży.

3. Opracowanie programów i planów zapobiegania oraz zwalczania chorób zakaźnych, zgodnie z wymaganiami ustawy o PIS.

Do kierowników poradni Podstawowej Opieki Zdrowotnej o:

1. Prowadzenie dokumentacji realizowanych szczepień ochronnych, zgodnie z wymogami określonymi w przepisach.

2. Sporządzanie sprawozdań i raportów dotyczących ochronnych szczepień obowiązkowych w sposób odpowiadający zasadom, wynikającym z przepisów i obrazujący stan faktyczny, w tym rzeczywistych informacji o osobach, u których nie wykonano takich szczepień i osobach sprawujących nad nimi pieczę.

Źródło: nik.gov.pl

Zdjęcie: Adobe Stock