Odruchy w opiece nad pacjentami starszymi – co się zmienia z wiekiem? Część II
Znaczenie obserwacji odruchów kaszlowych, posturalnych i brzusznych w codziennej opiece geriatrycznej.
W opiece geriatrycznej obserwacja odruchów ma nieocenione znaczenie diagnostyczne i profilaktyczne. Odruch kaszlowy, posturalny oraz brzuszny są cennymi wskaźnikami funkcjonowania układu nerwowego i oddechowego seniora. Poniższy artykuł omawia, jak zmienia się ich funkcja w starzeniu się organizmu oraz jakie kroki powinna podjąć pielęgniarka, by zapobiec powikłaniom.
W niniejszej części omawiamy trzy kluczowe odruchy warte regularnej obserwacji w codziennej praktyce pielęgniarskiej w geriatrii: odruch kaszlowy, odruchy posturalne oraz odruchy brzuszne. Ich ocena pozwala pielęgniarce wcześnie wychwycić dysfunkcje układu nerwowego i oddechowego, wdrożyć działania profilaktyczne oraz zapobiegać groźnym powikłaniom.
Odruch kaszlowy
Odruch kaszlowy stanowi podstawowy mechanizm ochronny układu oddechowego, służący oczyszczaniu dróg oddechowych z wydzieliny, ciał obcych oraz potencjalnie szkodliwych mikroorganizmów. Rozpoczyna się głębokim wdechem, po którym następuje zamknięcie głośni i skurcz mięśni oddechowych, generujący wysokie ciśnienie. Szybkie otwarcie głośni prowadzi do gwałtownego wyrzutu powietrza, usuwającego zalegające wydzieliny, mikroorganizmy czy ciała obce.
W procesie starzenia się organizmu dochodzi do wielu zmian, które obniżają efektywność odruchu kaszlowego. Przede wszystkim obserwuje się zmniejszenie siły mięśni oddechowych, szczególnie przepony i mięśni międzyżebrowych, co skutkuje osłabieniem ciśnienia wydechowego. Dodatkowo dochodzi do obniżenia elastyczności klatki piersiowej, zmniejszenia objętości płuc oraz degeneracji receptorów czuciowych, co powoduje zmniejszenie wrażliwości na bodźce prowokujące kaszel. Współistniejące choroby przewlekłe, takie jak POChP, niewydolność serca czy choroby neurologiczne, mogą znacząco osłabiać ten odruch, a w niektórych przypadkach całkowicie go znosić.
Osłabiony odruch kaszlowy stanowi zagrożenie dla pacjentów w wieku podeszłym. Wydzielina zalegająca w drogach oddechowych sprzyja kolonizacji przez bakterie i rozwijaniu się infekcji dolnych dróg oddechowych, w tym zapalenia płuc. Szczególnie niebezpieczna jest aspiracja treści pokarmowej lub śliny, prowadząca do zachłystowego zapalenia płuc, które u osób starszych charakteryzuje się cięższym przebiegiem i wyższym ryzykiem śmiertelności. Nieskuteczny kaszel może także utrudniać ewakuację treści w przypadku zachłyśnięcia, co stwarza ryzyko niedrożności dróg oddechowych.
Wskazane, aby pielęgniarka prowadziła systematyczną i dokładną ocenę skuteczności odruchu kaszlowego, uwzględniając siłę, częstotliwość i produktywność kaszlu. Należy obserwować, czy pacjent potrafi samodzielnie odkrztuszać oraz czy nie występują oznaki osłabionego kaszlu, takie jak płytkie, nieproduktywne próby kasłania czy duszność. W zależności od stanu klinicznego pacjenta, można zastosować różne strategie wspierające takie jak: ćwiczenia oddechowe, techniki kaszlu wspomaganego czy drenaż ułożeniowy. Istotne jest także odpowiednie pozycjonowanie chorego — najlepiej w pozycji siedzącej lub półsiedzącej — co zwiększa efektywność mechaniki oddechowej. Warto zwrócić uwagę pacjenta na sposoby nawilżania powietrza, nawodnienia organizmu oraz unikania czynników drażniących drogi oddechowe.
Odruchy posturalne
Odruchy posturalne to zestaw złożonych, automatycznych odpowiedzi motorycznych, które umożliwiają utrzymanie stabilnej postawy ciała oraz jego orientacji w przestrzeni, zarówno w spoczynku, jak i w ruchu. W procesie starzenia się dochodzi do fizjologicznego spadku sprawności tych układów.
Osłabienie lub niewydolność odruchów posturalnych skutkuje zwiększeniem ryzyka upadków, które stanowią jedną z głównych przyczyn hospitalizacji, niepełnosprawności i śmiertelności w populacji geriatrycznej. Brak adekwatnej reakcji równoważnej na nagłą zmianę pozycji ciała (np. potknięcie) może prowadzić do ciężkich urazów, takich jak złamania szyjki kości udowej, urazy głowy czy stłuczenia. Utrata pewności siebie i lęk przed poruszaniem się dodatkowo ograniczają aktywność fizyczną, prowadząc do wtórnego unieruchomienia i pogorszenia funkcji poznawczych.
Działania pielęgniarskie w tym obszarze mogą obejmować:
- systematyczną ocenę funkcji równoważnych przy użyciu wystandaryzowanych narzędzi, takich jak np. skala Tinetti
- obserwację zachowania pacjenta podczas codziennych czynności – zwracanie uwagi na chód, stabilność przy siadaniu i wstawaniu, reakcje na zmiany położenia
- identyfikację i eliminację potencjalnych zagrożeń w otoczeniu chorego: usunięcie śliskich dywaników, zapewnienie odpowiedniego oświetlenia, instalację uchwytów pomocniczych przy łóżku, w łazience i korytarzach
- edukację pacjenta oraz jego opiekunów w zakresie zasad bezpiecznej lokomocji, doboru obuwia, korzystania z pomocy ortopedycznych (laski, balkoniki) dostosowanych do poziomu sprawności
Odruchy brzuszne
Odruchy brzuszne to odruchy powierzchowne, oceniane poprzez drażnienie skóry brzucha w trzech głównych strefach: górnej, środkowej i dolnej, po obu stronach linii środkowej. W odpowiedzi dochodzi do skurczu mięśni prostych brzucha i przesunięcia pępka w stronę bodźca. Reakcja ta jest wynikiem działania łuku odruchowego przebiegającego przez rdzeń kręgowy na poziomie Th6–Th12.
U osób starszych często obserwuje się fizjologiczne osłabienie lub zniesienie odruchów brzusznych. Może to być konsekwencją:
- postępujących zmian neurodegeneracyjnych (np. choroby Alzheimera, Parkinsona)
- przebytego udaru mózgu
- osłabienia napięcia mięśniowego w obrębie mięśni brzucha
- zmniejszonej wrażliwości receptorów czuciowych w skórze brzucha (np. w neuropatii obwodowej).
Ważne jest odróżnienie zmian fizjologicznych od patologicznych, które mogą wskazywać na uszkodzenia układu nerwowego.
Dokładna ocena odruchów w opiece nad pacjentem starszym pozwala na wczesne wykrywanie objawów chorób neurologicznych i oddechowych oraz na skuteczne planowanie opieki. Rola pielęgniarki jest tu kluczowa, gdyż to ona jako pierwsza może zauważyć niepokojące zmiany i wdrożyć odpowiednie działania.
Źródła:
Wieczorowska-Tobis K. Talarska D. Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne. Wydawnictwo PZWL 2013
Zdjęcie: Adobe Stock
Treści z serwisu pielęgniarki.com.pl – pielęgniarstwo i położnictwo w praktyce mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie stanowią porady specjalistycznej, medycznej, lekarskiej czy pielęgniarskiej.
Inne artykuły z serii:
Odruchy w opiece nad pacjentami starszymi – co się zmienia z wiekiem? Cz. I
Odruchy u noworodków – kluczowe wskaźniki zdrowia neurologicznego
http://pielegniarki.com.pl/article/odruchy-u-noworodkow--kluczowe-wskazniki-zdrowia-neurologicznego/
Odruchy – klucz do zrozumienia funkcjonowania organizmu w codziennej praktyce
