Odruchy w opiece nad pacjentami starszymi – co się zmienia z wiekiem?
Starzenie się układu nerwowego i jego wpływ na odruchy – rola pielęgniarki w ocenie i profilaktyce
Starzenie się organizmu to złożony proces, który obejmuje wszystkie układy ciała – w tym także układ nerwowy. Wraz z wiekiem zmniejsza się liczba komórek nerwowych, dochodzi do zaniku osłonek mielinowych, spadku przepływu krwi w mózgu i zmniejszenia plastyczności synaptycznej. To wszystko przekłada się na osłabienie lub nawet zanik niektórych odruchów, które u osób młodszych są automatyczne i niezauważalne.
W kontekście opieki pielęgniarskiej nad osobami starszymi, świadomość tych zmian ma ogromne znaczenie. Odruchy to nie tylko element neurologicznego badania – pełnią funkcje ochronne, pomagają w diagnozowaniu stanów nagłych, a ich zaburzenia są często pierwszym sygnałem pogarszającego się stanu zdrowia. W tym artykule przyglądamy się bliżej trzem ważnym obszarom: przyczynom osłabienia odruchów, problemowi połykania oraz znaczeniu odruchu Babińskiego u seniorów.
Dlaczego odruchy u seniorów słabną?
Odruchy, czyli szybkie, automatyczne odpowiedzi organizmu na bodźce, zależą od sprawnego działania łuku odruchowego: receptora, nerwów czuciowych i ruchowych oraz ośrodków przetwarzających impuls w rdzeniu kręgowym i mózgowiu. Z wiekiem dochodzi do kilku kluczowych zmian:
• degeneracja neuronów ruchowych i czuciowych – zmniejsza się ich liczba oraz przewodnictwo nerwowe.
• spadek neuroprzekaźnictwa – np. obniżenie poziomu acetylocholiny, dopaminy i serotoniny, co wpływa na integrację i modulację bodźców.
• zanik struktur ośrodkowego układu nerwowego – szczególnie kory mózgowej, wzgórza i móżdżku.
• choroby współistniejące – cukrzyca (neuropatia), udary, choroba Alzheimera i Parkinsona, które bezpośrednio wpływają na integrację odruchów.
Dla personelu pielęgniarskiego oznacza to konieczność uwzględniania tych zmian w planowaniu opieki, monitorowaniu funkcji neurologicznych oraz podejmowaniu działań profilaktycznych – np. zapobiegania upadkom czy zakrztuszeniom.
Problemy z odruchem połykania i ryzyko zachłystowego zapalenia płuc
Dysfagia (zaburzenia połykania) dotyczy nawet 30–50% osób powyżej 80. roku życia. Może wynikać z:
• naturalnego osłabienia mięśni gardła i przełyku,
• spowolnionej reakcji na bodźce (pokarm, płyn),
• uszkodzeń neurologicznych (np. po udarze).
Odruch połykania – złożona czynność, sterowana zarówno przez ośrodki korowe, jak i pień mózgu – może być u starszych pacjentów opóźniony, niepełny, a nawet nieobecny w odpowiedzi na pokarm. W konsekwencji treść pokarmowa może przedostać się do dróg oddechowych.
Zachłystowe zapalenie płuc – zagrożenie życia - to jedna z głównych przyczyn hospitalizacji wśród pacjentów geriatrycznych. Objawy to: gorączka, kaszel po jedzeniu, duszność, osłabienie. Jednak u seniorów infekcja często przebiega skrycie – bez klasycznych objawów.
Rola pielęgniarki w profilaktyce:
• ocena ryzyka dysfagii (np. prosty test 3 łyczków wody).
• monitorowanie reakcji podczas karmienia (kaszel, odruchy wymiotne, zmiana głosu).
• karmienie w pozycji pionowej, z odpowiednią stabilizacją głowy i tułowia.
• współpraca z logopedą i dietetykiem w zakresie doboru konsystencji diety.
Odruch Babińskiego u dorosłych – kiedy niepokoić się?
U zdrowych dorosłych, drażnienie bocznej części podeszwy stopy powinno wywołać zgięcie palców (reakcja zgięciowa). W przypadku odruchu Babińskiego – paluch unosi się ku górze, a reszta palców rozcapierza – to tzw. reakcja wyprostna.
U niemowląt jest to odruch fizjologiczny (niedojrzałość dróg nerwowych), ale u dorosłych najczęściej oznacza uszkodzenie dróg piramidowych.
U osób starszych - odruch Babińskiego może występować mimo braku ostrej patologii, zwłaszcza przy zaawansowanej neuropatii. Często towarzyszy mu inna symptomatologia (np. niedowład, zaburzenia chodu, upadki).
Zalecenie praktyczne: Każdorazowa obecność tego odruchu powinna być udokumentowana, skonsultowana z lekarzem i interpretowana w szerszym obrazie klinicznym.
Wnioski dla praktyki pielęgniarskiej
1. Obserwacja odruchów powinna być elementem rutynowej oceny stanu neurologicznego – zwłaszcza u pacjentów unieruchomionych, z chorobami przewlekłymi i po incydentach neurologicznych.
2. Zaburzenia odruchów to nie tylko objaw – to także ryzyko: upadków, aspiracji, zachłyśnięcia, urazów.
3. Reagujmy wcześnie – szybka identyfikacja i zgłoszenie niepokojących objawów może uratować zdrowie, a nawet życie pacjenta.
4. Uczmy opiekunów i rodzinę – jak rozpoznawać niepokojące zachowania i dostosowywać środowisko opieki.
Pielęgniarki pełnią kluczową rolę w monitorowaniu i reagowaniu na zmiany odruchów u osób starszych. Dzięki uważnej obserwacji, znajomości fizjologii i współpracy z zespołem terapeutycznym, możemy skutecznie zapobiegać powikłaniom i poprawiać jakość życia seniorów. W kontekście starzejącego się społeczeństwa, kompetencje w tym obszarze stają się coraz bardziej niezbędne.
Źródła:
Wieczorowska-Tobis K. Talarska D. Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne. Wydawnictwo PZWL 2013
Nowakowska H., Grabowska H., Mielnik M. Terapie wspomagające opiekę pielęgniarską nad pacjentami z zaburzeniami połykania. Problemy Pielęgniarstwa 2012, 20(1), s. 126–132. https://www.termedia.pl/Terapie-wspomagajace-opieke-pielegniarska-nad-pacjentami-z-zaburzeniami-polykania,134,35033,0,0.html
Terlikiewicz J., Makarewicz R. Zaburzenia połykania. Polska Medycyna Paliatywna 2003, 2(1), s. 31–38.
zdjęcie: adobe stock
