Ocena zdrowia neurologicznego noworodka jest jednym z kluczowych zadań pielęgniarek i położnych w pierwszych dniach życia dziecka. Jednym z najważniejszych elementów tej oceny jest badanie odruchów noworodkowych, które dostarczają cennych informacji o funkcjonowaniu układu nerwowego i rozwoju dziecka. Prawidłowo występujące odruchy świadczą o dojrzałości i integralności układu nerwowego, natomiast ich brak lub nieprawidłowa reakcja mogą być pierwszym sygnałem zaburzeń neurologicznych.

Najważniejsze odruchy noworodkowe i ich znaczenie

Odruch Moro - zwany także odruchem obejmowania, jest jednym z najbardziej charakterystycznych odruchów noworodkowych. Występuje, gdy dziecko nagle doświadcza gwałtownej zmiany położenia lub głośnego dźwięku – wówczas rozprostowuje ramiona, otwiera dłonie, a następnie przyciąga ręce do klatki piersiowej. Jest to naturalna reakcja obronna, świadcząca o prawidłowym funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego.

Brak odruchu Moro może wskazywać na uszkodzenie mózgu, depresję ośrodkowego układu nerwowego (np. w wyniku niedotlenienia okołoporodowego) lub uraz splotu barkowego, jeśli dotyczy jednej strony.

Odruch ssania - jest to jeden z podstawowych odruchów umożliwiających noworodkowi przeżycie. Pojawia się już w życiu płodowym i pozwala dziecku na skuteczne pobieranie pokarmu z piersi lub butelki. Słaby lub nieobecny odruch ssania może wskazywać na wcześniactwo, hipotonię mięśniową lub zaburzenia neurologiczne, np. uszkodzenie pnia mózgu.

Odruch szukania - występuje, gdy delikatnie dotkniemy policzka noworodka – dziecko wówczas odwraca głowę w stronę bodźca i otwiera usta, przygotowując się do ssania. Odruch ten ułatwia dziecku odnalezienie piersi matki i rozpoczęcie karmienia. Jego brak może sugerować problem z unerwieniem nerwu twarzowego lub zaburzenia neurologiczne.

Odruch chwytny - odruch ten objawia się silnym zaciskaniem dłoni dziecka na palcu lub innym przedmiocie umieszczonym w jego dłoni. Jest on dowodem prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego i rdzenia kręgowego. Zanikanie tego odruchu około 4. miesiąca życia jest naturalnym etapem rozwoju motorycznego dziecka. Jego asymetria lub brak mogą wskazywać na uszkodzenia neurologiczne, np. jednostronne porażenie splotu ramiennego.

Jak oceniać odruchy u noworodków?

Ocena odruchów noworodkowych powinna odbywać się w spokojnym środowisku, najlepiej podczas badania fizykalnego w pierwszych godzinach i dniach życia dziecka. Kluczowe elementy oceny obejmują:

• Obecność odruchu – pielęgniarka i położna powinny ocenić, czy odruch występuje prawidłowo w odpowiedzi na określony bodziec. Kluczowe jest przeprowadzenie badania w spokojnym środowisku oraz zwrócenie uwagi na siłę reakcji, jej przewidywalność i adekwatność do sytuacji klinicznej. W przypadku nieprawidłowości należy niezwłocznie zgłosić obserwacje lekarzowi i podjąć dalszą diagnostykę.
• Symetria reakcji – pielęgniarka i położna powinny zwrócić uwagę, czy reakcja jest identyczna po obu stronach ciała. Nierówność w odruchach może wskazywać na asymetrię neurologiczną, uraz okołoporodowy lub uszkodzenie obwodowego układu nerwowego. W razie nieprawidłowości należy niezwłocznie zgłosić obserwacje lekarzowi i monitorować rozwój dziecka.
• Siła odruchu – pielęgniarka i położna powinny ocenić, czy reakcja dziecka jest adekwatna do wieku i stanu neurologicznego. Zbyt słaba lub nadmierna reakcja może wskazywać na problemy z napięciem mięśniowym, niedojrzałość układu nerwowego lub inne zaburzenia. W przypadku nieprawidłowości konieczna jest dalsza obserwacja i zgłoszenie lekarzowi prowadzącemu.
• Zanik odruchu w odpowiednim czasie – pielęgniarka i położna powinny monitorować stopniowe zanikanie odruchów noworodkowych (np. Moro, chwytny) jako oznakę prawidłowego dojrzewania układu nerwowego. Opóźnione wygaszanie odruchów może sugerować nieprawidłowości w rozwoju neurologicznym, wymagające dalszej diagnostyki i konsultacji z neurologiem dziecięcym.

Kiedy brak odruchu powinien wzbudzić niepokój?

Brak lub osłabienie odruchów noworodkowych może być sygnałem alarmowym. Szczególną uwagę należy zwrócić na:

• Brak odruchu Moro – dla pielęgniarek i położnych jest to istotny sygnał mogący wskazywać na poważne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego lub uraz okołoporodowy. W praktyce klinicznej warto zwrócić uwagę na siłę reakcji, jej symetrię oraz ewentualne inne niepokojące objawy, takie jak obniżone napięcie mięśniowe czy brak reakcji na bodźce. W przypadku nieprawidłowości należy jak najszybciej skonsultować się z neonatologiem, aby wdrożyć dalszą diagnostykę i postępowanie.

• Słaby odruch ssania – dla pielęgniarek i położnych jest to istotny wskaźnik mogący wskazywać na wcześniactwo, hipotrofię, zespoły genetyczne lub uszkodzenia neurologiczne. W praktyce klinicznej należy szczególnie zwrócić uwagę na jakość i siłę ssania, a także na reakcję dziecka na próbę karmienia. W przypadku osłabienia lub braku tego odruchu konieczna jest dalsza obserwacja oraz konsultacja z neonatologiem lub neurologiem dziecięcym w celu wczesnego wdrożenia odpowiedniego postępowania.

• Brak odruchu szukania – dla pielęgniarek i położnych jest to istotny sygnał mogący sugerować porażenie nerwu twarzowego lub inne deficyty neurologiczne. W praktyce klinicznej warto zwrócić uwagę na reakcję dziecka na dotyk w okolicy policzka oraz na inne towarzyszące objawy, takie jak trudności w ssaniu czy asymetria ruchów twarzy. W przypadku braku odruchu szukania konieczna jest dalsza obserwacja oraz konsultacja z neonatologiem lub neurologiem dziecięcym w celu oceny ewentualnych zaburzeń neurologicznych.

• Asymetryczny odruch chwytny – dla pielęgniarek i położnych jest to ważny wskaźnik mogący świadczyć o uszkodzeniu obwodowego układu nerwowego lub zaburzeniach ruchowych. W praktyce klinicznej należy zwrócić uwagę na symetrię odruchu w obu dłoniach dziecka oraz ewentualne współistniejące objawy, takie jak osłabienie kończyny czy trudności w poruszaniu ręką. W przypadku stwierdzenia asymetrii konieczna jest dalsza obserwacja oraz konsultacja z neonatologiem lub neurologiem dziecięcym, aby ocenić przyczynę zaburzenia i wdrożyć odpowiednie postępowanie.

Nieprawidłowości w odruchach noworodkowych wymagają dalszej diagnostyki, konsultacji z neonatologiem lub neurologiem dziecięcym oraz monitorowania rozwoju dziecka. Wczesne wykrycie zaburzeń pozwala na szybsze wdrożenie odpowiedniej terapii i zwiększa szanse na poprawę funkcjonowania układu nerwowego noworodka.

Odruchy noworodkowe są kluczowym wskaźnikiem zdrowia neurologicznego dziecka. Ich prawidłowe występowanie i stopniowe zanikanie w określonym czasie świadczy o właściwym rozwoju. Pielęgniarki i położne, jako osoby pierwszego kontaktu z noworodkiem, odgrywają fundamentalną rolę w ich ocenie i wczesnym wykrywaniu ewentualnych nieprawidłowości, co może znacząco wpłynąć na dalszy rozwój dziecka.

Źródła:

Kordek A. Neonatologia - wybrane zagadnienia. Wydawnictwo PUM, Wydanie 1 – 2010 str. 10-45

Krawczyński M. Odruchy wczesnego okresu niemowlęcego. Medycyna Praktyczna 2023. https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/prawidlowyrozwoj/rozwojfizyczny/57402,odruchy-wczesnego-okresu-niemowlecego dostęp: 19.03.2025

Zdjęcie: adobe stock

Treści z serwisu pielęgniarki.com.pl – pielęgniarstwo i położnictwo w praktyce mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie stanowią porady specjalistycznej, medycznej, lekarskiej czy pielęgniarskiej.