2025-10-27 Pielęgniarstwo ogólne Pielęgniarstwo chirurgiczne Pielęgniarstwo internistyczne Pielęgniarstwo neurologiczne Pielęgniarstwo rodzinne (POZ)Pielęgniarstwo opieki długoterminowej Pielęgniarstwo geriatryczne

Odruchy autonomiczne – jak układ nerwowy reguluje organizm?

Jak rozpoznać i reagować na zaburzenia odruchów autonomicznych u pacjentów?

W codziennej praktyce obserwacja oraz interpretacja odruchów autonomicznych ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa pacjenta. Odruchy te są podstawowymi mechanizmami kontrolowanymi przez autonomiczny układ nerwowy – współczulny i przywspółczulny – które automatycznie regulują tętno, ciśnienie, perystaltykę jelit, wydzielanie gruczołów czy reakcje źrenic. Dzięki nim organizm potrafi utrzymać homeostazę – dostosować akcję serca, oddychanie czy reakcje naczyniowe do zmieniających się warunków, bez udziału świadomości. Zaburzenia tych mechanizmów mogą jednak prowadzić do nagłych i niebezpiecznych stanów, takich jak omdlenia, zaburzenia oddychania czy niewydolność krążenia, dlatego ich znajomość, systematyczna obserwacja i szybka reakcja personelu medycznego są niezbędne.

Odruch wazowagalny i omdlenia – jak reagować?

Odruch wazowagalny należy do najczęstszych przyczyn omdleń i jest szczególnie istotny w praktyce klinicznej, gdyż dotyczy zarówno osób młodych, jak i starszych pacjentów. Jest wynikiem nadmiernej aktywacji nerwu błędnego, która prowadzi do:

· zwolnienia akcji serca (bradykardii),

· rozszerzenia naczyń krwionośnych,

· nagłego spadku ciśnienia tętniczego,

· chwilowego niedokrwienia mózgu i utraty przytomności.

Czynniki wyzwalające to: stres, ból, widok krwi, długotrwałe stanie, odwodnienie, a także wysoka temperatura otoczenia czy gwałtowne emocje. Warto podkreślić, że u pacjentów starszych ryzyko upadku podczas omdlenia jest szczególnie wysokie i może skutkować urazami.

Objawy poprzedzające omdlenie: bladość skóry, zimne poty, zawroty głowy, nudności, zaburzenia widzenia (tzw. mroczki przed oczami), osłabienie i szum w uszach. Szybka reakcja personelu medycznego w tym okresie może zapobiec utracie przytomności.

Postępowanie pielęgniarskie:

· zabezpieczenie pacjenta – ułożenie w pozycji leżącej na plecach, z uniesionymi nogami powyżej poziomu serca; jeśli nie jest to możliwe – posadzenie pacjenta z głową między kolanami

· kontrola czynności życiowych – ocena tętna, oddechu, poziomu świadomości, w razie potrzeby wezwanie pomocy lekarskiej

· zapewnienie drożności dróg oddechowych i dostęp do świeżego powietrza (np. rozluźnienie ubrania, otwarcie okna)

· obserwacja po omdleniu – monitorowanie, czy nie występują objawy sugerujące inne przyczyny (np. zaburzenia rytmu serca, hipoglikemia, padaczka)

· edukacja pacjenta – jak rozpoznawać zwiastuny omdlenia (zawroty głowy, nudności, uczucie „zimnego potu”, zaburzenia widzenia) i jak reagować (np. szybkie położenie się, unikanie długotrwałego stania, odpowiednie nawodnienie, regularne posiłki).

Odruch kaszlowy, kichania i połykania – znaczenie w opiece neurologicznej

Odruchy obronne – kaszlowy i kichania – są automatycznymi reakcjami chroniącymi drogi oddechowe przed ciałami obcymi, wydzieliną i drobnoustrojami. Odruch kaszlowy polega na gwałtownym wyrzucie powietrza z płuc, poprzedzonym głębokim wdechem i zamknięciem głośni, co umożliwia usunięcie zalegającej wydzieliny. Odruch kichania, wyzwalany przez podrażnienie błony śluzowej nosa, działa w podobny sposób, oczyszczając górne drogi oddechowe. Z kolei odruch połykania, sterowany przez skoordynowaną aktywność mięśni gardła i przełyku, zapewnia bezpieczne przesunięcie pokarmu do żołądka przy jednoczesnej ochronie krtani przed aspiracją.

U pacjentów neurologicznych – po udarach, z chorobami neurodegeneracyjnymi, po urazach mózgu czy w chorobach nerwowo‑mięśniowych – mechanizmy te mogą być osłabione lub całkowicie zniesione. Skutkiem tego jest nie tylko zwiększone ryzyko infekcji i aspiracji, ale również znaczne pogorszenie jakości życia wynikające z trudności w jedzeniu, komunikacji czy oddychaniu.

Konsekwencje kliniczne:

· wysokie ryzyko zachłystowego zapalenia płuc, szczególnie u osób leżących,

· zaleganie wydzieliny w drogach oddechowych, prowadzące do niedodmy i nawracających infekcji,

· zaburzenia odżywiania i odwodnienie, a w konsekwencji niedożywienie i osłabienie,

· pogorszenie stanu psychicznego pacjenta – frustracja, lęk przed jedzeniem i społeczną interakcją.

Pielęgniarki pełnią kluczową rolę w codziennej ocenie i wspieraniu funkcji tych odruchów. W ramach podejmowanych działań prowadzą:

· systematyczną obserwację skuteczności kaszlu i odruchu połykania, ocenę czy kaszel jest produktywny i efektywny,

· monitorowanie reakcji pacjenta podczas przyjmowania pokarmów i płynów, ze zwróceniem uwagi na objawy dysfagii (krztuszenie się, przedłużone połykanie, zmiana barwy głosu),

· dobór odpowiedniej konsystencji pokarmów i płynów – np. zagęszczonych płynów w przypadku osłabionego odruchu połykania,

· stosowanie pozycji ułatwiających połykanie, np. lekkie pochylenie głowy do przodu, unikanie karmienia w pozycji leżącej,

· wdrażanie działań profilaktycznych zapobiegających aspiracji – np. karmienie w małych porcjach, kontrola tempa posiłku, odpowiednia higiena jamy ustnej,

· edukację rodziny i opiekunów w zakresie bezpiecznego karmienia i rozpoznawania niepokojących objawów

· ścisłą współpracę z logopedą i neurologopedą w celu prowadzenia terapii usprawniającej,

Zaburzenia odruchów autonomicznych w chorobach przewlekłych

Odruchy autonomiczne mogą ulegać zakłóceniom w przebiegu wielu chorób przewlekłych. Zaburzenia te nie ograniczają się jedynie do układu nerwowego, ale wpływają również na funkcjonowanie układu sercowo‑naczyniowego, pokarmowego czy moczowego. W praktyce klinicznej oznacza to częste objawy, takie jak zawroty głowy, omdlenia, zaburzenia trawienia czy nietrzymanie moczu, które istotnie pogarszają jakość życia pacjentów i zwiększają ryzyko powikłań. Dlatego znajomość mechanizmów i objawów tych zaburzeń jest kluczowa dla pielęgniarek i położnych, aby móc skutecznie monitorować pacjentów i wspierać proces terapeutyczny.

Przykłady chorób przewlekłych, w których dochodzi do zakłóceń odruchów autonomicznych:

cukrzyca – neuropatia autonomiczna – w przebiegu cukrzycy przewlekła hiperglikemia uszkadza włókna nerwowe autonomicznego układu nerwowego, prowadząc do tzw. neuropatii autonomicznej. Objawy mogą być różnorodne:

- brak przyspieszenia akcji serca podczas wysiłku fizycznego, co ogranicza tolerancję wysiłku

- ortostatyczne spadki ciśnienia przy nagłej zmianie pozycji, manifestujące się zawrotami głowy lub omdleniami

- zaburzenia pocenia się (hipohidrozja lub nadmierna potliwość)

- gastropareza, powodująca uczucie pełności, wymioty, trudności w kontroli glikemii

- trudności w kontroli oddawania moczu, nietrzymanie lub zaleganie moczu.

choroby serca – w chorobach układu krążenia, takich jak niewydolność serca czy choroba niedokrwienna, zaburzenia odruchów autonomicznych wynikają z osłabionej modulacji pomiędzy układem współczulnym i przywspółczulnym. Skutkiem tego są:

- osłabione reakcje baroreceptorów, które utrudniają utrzymanie stabilnego ciśnienia,

- zaburzenia rytmu serca w wyniku niewłaściwej równowagi autonomicznej,

- większe ryzyko nagłych zasłabnięć i omdleń

choroby neurodegeneracyjne (np. choroba Parkinsona) - częste zaburzenia ciśnienia ortostatycznego, problemy z połykiem, zaparcia, zaburzenia termoregulacji. Pacjenci wymagają szczególnej uwagi przy zmianie pozycji i karmieniu.

stwardnienie rozsiane – uszkodzenie dróg nerwowych prowadzi do zaburzeń regulacji oddawania moczu, funkcji jelit, a także problemów z kontrolą temperatury ciała.

nowotwory (np. guz nadnerczy) – powodują patologiczne pobudzenie układu współczulnego, co skutkuje napadami nadciśnienia, kołataniem serca, poceniem się i bólami głowy

Odruchy autonomiczne stanowią cichy fundament prawidłowego funkcjonowania organizmu. Ich zaburzenia nie zawsze są widoczne od razu, ale mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Dlatego pielęgniarki i położne, jako osoby blisko pacjenta, powinny znać ich mechanizmy, rozumieć znaczenie kliniczne, aby móc reagować zgodnie z procedurami.

Źródła:

Kułakowki P. Omdlenie. Medycyna Praktyczna 2025. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.III.23.2.1. Dostęp. 01.10.2025

Ponikowski P. Banasiak W. Patofizjologiczne mechanizmy omdleń odruchowych. Folia Cardiologica 1999, tom 6, Suplement II. https://journals.viamedica.pl/folia_cardiologica/article/viewFile/24820/19871 dostęp 01.10.2025

Wiercińska M. Kudłacz P. Dysfagia (zaburzenia połykania) - objawy, przyczyny i leczenie. Medycyna Praktyczna 2021. https://www.mp.pl/pacjent/objawy/50657,dysfagia-zaburzone-polykanie dostęp: 01.10.2025

Dylczyk-Sommer A. Dysfagia. Część 1: zagadnienia ogólne. Anestezjologia Intensywna Terapia 2020; 52, 3: 229–235 https://www.termedia.pl/Dysfagia-Czesc-1-zagadnienia-ogolne,144,41884,1,0.html Dostęp: 01.10.2025.

zdjęcie: Adobe Stock

Treści z serwisu pielęgniarki.com.pl – pielęgniarstwo i położnictwo w praktyce - mają charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny i nie stanowią porady specjalistycznej, medycznej, lekarskiej czy pielęgniarskiej.