Przewlekłe zmęczenie to jeden z najczęstszych objawów zgłaszanych przez pacjentów onkologicznych. Kluczowa jest rola pielęgniarki w jego diagnozie i łagodzeniu. Zespół przewlekłego zmęczenia (ang. cancer-related fatigue, CRF) to jeden z najczęstszych i najbardziej wyniszczających objawów zgłaszanych przez pacjentów onkologicznych. W odróżnieniu od zwykłego zmęczenia, CRF nie ustępuje po odpoczynku ani śnie, a jego nasilenie może znacznie utrudniać codzienne funkcjonowanie. Objaw ten wpływa nie tylko na stan fizyczny chorego, ale również na jego psychikę, zdolność do podejmowania decyzji, relacje społeczne i jakość życia. Pacjenci opisują je jako "uczucie całkowitego wyczerpania", "paraliżującą niemoc" lub "wewnętrzne wypalenie". W praktyce pielęgniarskiej kluczowe jest nie tylko rozpoznanie tego zjawiska, ale również aktywna interwencja i monitorowanie objawów na każdym etapie leczenia onkologicznego.

Charakterystyka objawów CRF

Zmęczenie nowotworowe jest wielowymiarowe – obejmuje zarówno sferę fizyczną, psychiczną, jak i emocjonalną. Pojawia się niezależnie od poziomu aktywności i nie ustępuje po odpoczynku. W praktyce klinicznej można zaobserwować następujące przejawy CRF:

• wyraźne ograniczenie aktywności fizycznej (np. pacjent przestaje wstawać z łóżka, unika krótkich spacerów, ogranicza wizyty w toalecie),

• trudności z koncentracją (np. pacjent ma trudność z dokończeniem rozmowy, nie przyswaja informacji edukacyjnych),

• emocjonalne wyczerpanie – objawiające się płaczliwością, obojętnością na otoczenie,

• zmniejszenie kontaktu z rodziną i personelem,

• skargi na brak energii mimo przespanej nocy, a nawet po drzemkach w ciągu dnia,

• rezygnacja z czynności, które wcześniej były źródłem przyjemności (czytanie, słuchanie muzyki, rozmowa telefoniczna).

Warto zwrócić uwagę na wypowiedzi pacjentów, które mogą sugerować CRF:

• „Nie mam już siły myśleć, wszystko mnie przytłacza.”

• „Najchętniej cały dzień bym leżał, nawet jeśli nie śpię.”

• „Wstaję i już jestem zmęczona.”

Zgłaszane przez pacjentów objawy warto konfrontować z obserwacją pielęgniarską i – jeśli to możliwe – omówić w ramach zespołu terapeutycznego. U niektórych pacjentów CRF przybiera postać „cichej rezygnacji” – nie proszą o pomoc, nie zgłaszają problemu, ale stopniowo wycofują się z codziennych aktywności. W takich przypadkach rola pielęgniarki jako osoby uważnej i dostępnej staje się kluczowa, np. kiedy pacjentka w trakcie chemioterapii, dotąd aktywna i samodzielna, zaczyna unikać rozmów, rezygnuje z posiłków przy wspólnym stole. Nie ma gorączki, stanu zapalnego – ale odczuwa „wewnętrzne wypalenie”.

Przyczyny CRF – co powinno niepokoić?

Zespół przewlekłego zmęczenia może mieć podłoże zarówno somatyczne, jak i psychiczne. Wyróżnia się przyczyny pierwotne, wynikające bezpośrednio z obecności nowotworu, oraz wtórne – związane z leczeniem lub chorobami współistniejącymi. Zrozumienie źródła objawu pomaga dobrać adekwatne interwencje i wskazuje, kiedy niezbędna jest szybka reakcja zespołu terapeutycznego. W codziennej obserwacji pielęgniarskiej warto zwrócić uwagę na następujące czynniki i objawy alarmowe:

• objawy niedokrwistości (bladość skóry i błon śluzowych, przyspieszony oddech, duszność przy niewielkim wysiłku, uczucie zimna),

• oznaki odwodnienia i niedożywienia (suchość błon śluzowych, spadek ciśnienia ortostatycznego, utrata masy ciała, wzmożone pragnienie, zmniejszona elastyczność skóry),

• obecność bólu niekontrolowanego, zwłaszcza przewlekłego, który może dodatkowo osłabiać organizm i prowadzić do wtórnej depresji,

• objawy depresji lub zaburzeń lękowych (apatia, brak motywacji, zaburzenia snu, spadek zainteresowań, wypowiedzi wskazujące na poczucie bezradności).

Rola pielęgniarki – co możemy zrobić?

1. Możemy obserwować i opisywać - - systematyczna ocena poziomu zmęczenia z wykorzystaniem standaryzowanych narzędzi. Powstało wiele skal badających różne aspekty zmęczenia. Niektóre z nich, w praktyce okazują się być zbyt długie i trudne, aby mogły być wykorzystane do ogólnego użytku. Najprostszą formą oceny zmęczenia jest badanie jego natężenia. Według zaleceń towarzystw naukowych wielu  krajów każdy pacjent z chorobą nowotworową powinien być poddawany badaniom przesiewowym w kierunku zespołu przewlekłego zmęczenia. Do oceny nasilenia zespołu przewlekłego zmęczenia najlepiej posłużyć się linearną skalą numeryczną (NRS) (od 0 do 10 punktów), gdzie 0 oznacza brak zmęczenia, a 10 bardzo silne zmęczenie. Dokumentacja powinna zawierać informacje o intensywności objawu, czasie trwania oraz jego wpływie na codzienne funkcjonowanie pacjenta.

2. Możemy pytać - zadawanie pytań otwartych pozwala poznać subiektywne odczucia chorego. Przykładowe pytania: „W jakich momentach dnia odczuwa Pan/Pani największe zmęczenie?”, „Czy zmęczenie utrudnia wykonywanie codziennych czynności, takich jak mycie się, jedzenie czy rozmowa?”

3. Możemy edukować - wyjaśnienie pacjentowi i rodzinie, że zespół przewlekłego zmęczenia to rzeczywisty objaw choroby, a nie oznaka lenistwa czy złej woli. Edukacja obejmuje również strategie zarządzania energią, znaczenie odpoczynku i regularnej aktywności oraz techniki relaksacyjne.

4. Możemy pomagać w planowaniu aktywności i rytmu dnia – np. poprzez pomoc pacjentowi w rozkładaniu aktywności na godziny poranne (kiedy zazwyczaj energia jest wyższa), sugerowanie drzemek regeneracyjnych, a także pomoc w opracowaniu indywidualnego planu dnia, który uwzględnia odpoczynek, posiłki i krótkie formy ruchu.

5. Możemy wymieniać informacje z lekarzem prowadzącym, dietetykiem klinicznym, fizjoterapeutą, psychologiem lub psychoonkologiem, co może przełożyć się na stworzenie wspólnego planu opieki dostosowanego do stanu pacjenta oraz jego preferencji i możliwości.

6. Możemy wspierać - obecność, uważność i empatyczna komunikacja – zwłaszcza w sytuacjach, gdy pacjent nie jest w stanie werbalizować swojego zmęczenia, ale jego zachowanie ulega zmianie. Rola pielęgniarki polega nie tylko na monitorowaniu, ale też na wspieraniu chorego w przeżywaniu emocji towarzyszących chorobie i zmęczeniu.

Skuteczne postępowanie wobec zespołu przewlekłego zmęczenia opiera się na holistycznym podejściu – uwzględniającym stan fizyczny, emocjonalny oraz środowiskowy pacjenta. Pielęgniarki mogą wdrażać szereg niefarmakologicznych interwencji wspierających:

• delikatna aktywność fizyczna - nawet krótkie spacery (np. po korytarzu oddziału) lub ćwiczenia oddechowo-rozciągające wykonywane w łóżku mają udowodnione działanie poprawiające tolerancję wysiłku i samopoczucie. Ćwiczenia powinny być dostosowane do indywidualnych możliwości pacjenta
• techniki relaksacyjne - włączenie prostych ćwiczeń oddechowych, muzykoterapii, czy metod uważności (mindfulness) może zmniejszyć napięcie i lęk, co pośrednio wpływa na redukcję zmęczenia
• wsparcie emocjonalne - pielęgniarka może inicjować rozmowy, zapewnić bezpieczną przestrzeń do wyrażenia trudnych emocji. Często wystarczy obecność – szczególnie w momentach, gdy pacjent czuje się przytłoczony
• zarządzanie energią - edukacja pacjenta w zakresie planowania dnia – np. wykonywanie najważniejszych zadań w godzinach największej aktywności (zwykle przedpołudniowych), a odpoczynek w momentach największego spadku energii.

Zespół przewlekłego zmęczenia to nieunikniony, ale możliwy do złagodzenia objaw choroby nowotworowej. Pielęgniarka, dzięki bliskiemu kontaktowi z pacjentem, może nie tylko rozpoznać CRF, ale także realnie wpłynąć na poprawę jakości życia chorego. Kluczem jest systematyczna obserwacja, empatia i współpraca z zespołem.

Źródła:

Walden-Gałuszko K. Rozpoznanie i leczenie przewlekłego zmęczenia w chorobie nowotworowej. Onkologia po Dyplomie 2015/01. https://podyplomie.pl/onkologia/17960,rozpoznanie-i-leczenie-przewleklego-zmeczenia-w-chorobie-nowotworowej?srsltid=AfmBOopHbK3VRqzOi1WVprc-VRaM0F5m51fpj2c92DmwtCqiWHmT_p7d dostęp: 30.06.2025

 Golon K. Karczmarek-Borowska B. Zespół przewlekłego zmęczenia u chorych z rozpoznaniem nowotworu złośliwego. Problemy Nauk Stosowanych, 2017, Tom 6, s. 127 – 134. https://yadda.icm.edu.pl/baztech/element/bwmeta1.element.baztech-7836c1bf-3c26-461c-a3b0-4ca9c289a862/c/PNS-2017-T6-127-134-1.pdf dostęp: 30.06.2025

Babiarczyk B. Paluch A. Wpływ przewlekłego zmęczenia na jakość życia pacjentów oddziału opieki paliatywnej. Medycyna Paliatywna 2020; 12(1): 25–31 DOI: https://doi.org/10.5114/pm.2020.95864 Dostęp: 30.06.2025

Wojtukiewicz M. Sawicki Z. Sierko E. Kieszkowska-Grudny A. Zespół przewlekłego zmęczenia u chorych na nowotwory poddawanych chemioterapii. Journal of Oncology 2007 vol 57 number 6 str. 695–701. https://journals.viamedica.pl/nowotwory_journal_of_oncology/article/ dostęp: 30.06.2025.

zdjęcie: Adobe Stock