Czynności pielęgniarskie związane z opieką nad raną pooperacyjną są jednym z kluczowych elementów profilaktyki zakażeń miejsca operowanego. Jednym z najczęstszych dylematów w praktyce klinicznej pozostaje pytanie: jak często należy zmieniać opatrunek pooperacyjny? Czy codzienna zmiana jest korzystna, a może wręcz przeciwnie – może zakłócać proces gojenia?

Opatrunek chirurgiczny pełni kluczowe funkcje w procesie gojenia: tworzy barierę ochronną przed drobnoustrojami z zewnątrz, absorbuje wysięk oraz zapewnia optymalne, wilgotne środowisko sprzyjające regeneracji tkanek i migracji komórek. Nowoczesne opatrunki potrafią również modulować stan zapalny, neutralizować patogeny (np. dzięki zawartości srebra lub PHMB) oraz wspierać procesy angiogenezy i naskórkowania. Należy jednak pamiętać, że każda zmiana opatrunku to potencjalna ingerencja w delikatne środowisko rany, a nadmierne manipulowanie, nieuzasadniona ekspozycja czy niewłaściwa technika mogą prowadzić do przerwania ciągłości gojenia, zwiększenia ryzyka zakażeń wtórnych, a także powstawania blizn przerostowych i trudności w kontroli bólu. Z tego względu decyzja o zmianie opatrunku powinna każdorazowo wynikać z oceny klinicznej i znajomości właściwości zastosowanego materiału opatrunkowego.

Czy opatrunek trzeba zmieniać codziennie?

Wytyczne WHO, zalecenia brytyjskiego NICE oraz Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran wskazują, że rutynowa, codzienna zmiana opatrunku chirurgicznego nie jest konieczna w każdym przypadku. Wspomniane dokumenty opierają się na analizie danych EBM i podkreślają, że częstotliwość zmiany opatrunku powinna być dostosowana do rodzaju opatrunku, stanu rany, zaleceń producenta oraz stanu klinicznego pacjenta.

Zmiana opatrunku co 24 godziny może prowadzić do naruszania środowiska rany, zwiększenia ryzyka infekcji oraz niepotrzebnego stresu dla pacjenta. Zgodnie z zaleceniami, opatrunek może pozostać nienaruszony przez 48–72 godziny, o ile:

• jest suchy i szczelny,

• rana goi się bez objawów infekcji,

• nie ma wskazań do bezpośredniej kontroli chirurgicznej.

W praktyce klinicznej codzienna zmiana opatrunku może być jednak konieczna w przypadku:

• obecności znacznego wysięku,

• przecieku przez materiał opatrunkowy,

• podejrzenia infekcji (np. wzmożony ból, zaczerwienienie, wzrost temperatury skóry wokół rany, cuchnący wysięk),

• przemieszczenia lub uszkodzenia opatrunku,

• konieczności systematycznej oceny rany u pacjentów szczególnie narażonych na powikłania, np. z cukrzycą, w immunosupresji, niedożywionych, z zespołem stopy cukrzycowej lub po rozległych zabiegach.

Rodzaj opatrunku a częstotliwość zmiany

Nie ma jednego uniwersalnego opatrunku, a jego wybór powinien być dostosowany do indywidualnych potrzeb pacjenta i specyfiki rany. Różne materiały opatrunkowe mają różną trwałość, właściwości i wskazania do zmiany, co bezpośrednio wpływa na sposób postępowania pielęgniarskiego:

• opatrunki tradycyjne (gaza + plaster) - są najczęściej stosowane w warunkach szpitalnych i ambulatoryjnych, jednak ze względu na ograniczoną chłonność i brak właściwości barierowych wymagają częstszej zmiany, często codziennej lub nawet wielokrotnej w ciągu doby w przypadku ran sączących
• opatrunki hydrokoloidowe, piankowe, foliowe - tworzą półprzepuszczalną barierę ochronną i utrzymują wilgotne środowisko sprzyjające gojeniu. Pozwalają na zmianę co 3–5 dni, jeśli nie doszło do ich przesiąknięcia, uszkodzenia mechanicznego lub pojawienia się cech zakażenia
• opatrunki z antyseptykiem (np. srebro metaliczne, jony srebra, PHMB – poliheksanid) - wykazują działanie przeciwdrobnoustrojowe, dzięki czemu mogą być stosowane zarówno profilaktycznie (u pacjentów z grupy ryzyka), jak i terapeutycznie w przypadku zakażenia lub kolonizacji bakteryjnej. Ich zmiana zależy od zaleceń producenta, rodzaju rany i tolerancji miejscowej – zwykle co 2–3 dni.

Warto wspomnieć, że na etapie badan klinicznych są tzw. opatrunki "inteligentne", które mogą reagować na zmiany w środowisku rany, np. zmieniają barwę w reakcji na wzrost pH lub obecność bakterii, co może stanowić pomoc w decyzji o konieczności zmiany. 

Ciekawym rozwiązaniem mogą być opatrunki silikonowe, które minimalizują traumatyzację skóry podczas ich zdejmowania, co ma szczególne znaczenie u pacjentów w wieku podeszłym lub z wrażliwą skórą.

Praktyczne zasady postępowania:

• dokumentuj wygląd rany, rodzaj i stan opatrunku przy każdej zmianie, używając standaryzowanych arkuszy, zdjęć, dostępnych aplikacji

• ocena rany powinna obejmować: kolor tkanek (czysta, żółta, czarna), zapach (fizjologiczny vs nieprzyjemny), rodzaj i ilość wysięku (surowiczy, ropny, krwisty), bolesność (w spoczynku i przy dotyku), cechy stanu zapalnego (obrzęk, zaczerwienienie, wzrost ciepłoty lokalnej)

• nie zmieniaj opatrunku „z przyzwyczajenia” – każdorazową decyzję podejmuj na podstawie danych klinicznych i obowiązujących wytycznych, unikając automatyzmu w postępowaniu

• w przypadku nowoczesnych opatrunków specjalistycznych (np. piankowych, hydrokoloidowych, z jonami srebra, PHMB) nie stosuj metod „na wszelki wypadek”. Zamiast tego opieraj się na określonej trwałości opatrunku, reakcjach miejscowych oraz celowości zmiany – np. konieczność kontroli zakażenia, dostępu do sączka, zmiany leczenia miejscowego

• stosuj zasadę minimalnej traumatyzacji - używaj opatrunków nieprzylepnych lub z warstwą silikonową u pacjentów z wrażliwą skórą lub tendencją do uszkodzeń naskórka

• pamiętaj o zasadzie czystych i jałowych technik podczas zmiany opatrunku 

Skuteczna edukacja pacjenta jest jednym z najważniejszych elementów opieki pooperacyjnej, który może znacząco wpłynąć na tempo gojenia się rany oraz redukcję ryzyka powikłań. Pielęgniarka może nie tylko przekazać pacjentowi informacje na temat:

• jak wygląda prawidłowo gojąca się rana (np. obecność niewielkiego surowiczego wysięku, brak zaczerwienienia, obrzęku i bólu w spoczynku)
• jakie objawy powinny wzbudzić niepokój i wymagają konsultacji (np. zwiększony wysięk, zmiana zapachu rany, silny ból, gorączka, zaczerwienienie szerzące się wokół rany),
• jak postępować z opatrunkiem w warunkach domowych: nie moczyć opatrunku, nie zdejmować go samodzielnie bez konsultacji, nie stosować żadnych preparatów „na własną rękę” bez zaleceń
• jak utrzymać higienę rany i skóry wokół niej
• kiedy i gdzie zgłosić się do pielęgniarki lub lekarza w celu oceny rany lub zmiany opatrunku
• jakie działania wspomagają proces gojenia (np. odpowiednie nawodnienie, unikanie obciążeń operowanej okolicy, dieta bogata w białko i witaminę C).

Dobrą praktyką jest wręczenie pacjentowi krótkiej, pisemnej instrukcji postępowania lub schematu obserwacji rany.

Źródła:

WHO Global Guidelines for the Prevention of Surgical Site Infection, 2016, aktualizacja 2018 - https://www.who.int/publications/i/item/9789241550475 dostęp: 10.07.2025.

NICE Guideline: Surgical Site Infections 2020. https://www.nice.org.uk/guidance/ng125 dostęp: 11.07.2025

Wytyczne postępowania miejscowego w ranach niezakażonych, zagrożonych infekcją oraz zakażonych – przegląd dostępnych substancji przeciwdrobnoustrojowych stosowanych w leczeniu ran. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran. Leczenie Ran 1/2020 https://www.termedia.pl/Wytyczne-postepowania-miejscowego-w-ranach-niezakazonych-zagrozonych-infekcja-oraz-zakazonych-przeglad-dostepnych-substancji-przeciwdrobnoustrojowych-stosowanych-w-leczeniu-ran-Zalecenia-Polskiego-Tow%2C153%2C41134%2C1%2C0.html dostęp: 11.07.2025